«Майлин – туған өлке әншісі»

(ақын, жазушы, драматург Б. Майлиннің туғанына 120 жыл)

(Ұсынылатын әдебиет көрсеткіші)

«Майлин – певец родного края»

(к 120 – летию со дня рождения поэта, 

писателя, драматурга    Б. Майлина)

(Рекомендательный указатель литературы)

Құрастырушыдан

2013 жылы облысымызда туған қазақ ақыны, жазушы, драматург Бейімбет Майлин (1894-1938) 120 жасқа толмақ.

Ұсынылатын  әдебиет көрсеткіші қазақ әдебиетінің негізін салушыларды біріне арналған 2003-2013 жылдары жарыққа шыққан кітаптар мен маусымдық басылымдар мақалаларын қамтиды.

Ұсынылатын әдебиет көрсеткіші қазақ және орыс тілдеріндегі мәліметтерден тұрады.

Құралдағы деректемелер былай реттелген: басында авторлардың есімдері әліпби бойынша жазылған кітаптар, содан кейін кері хронологияда маусымдық басылымдар мақалалары.

Ұсынылатын көрсеткішті дайындау кезінде Л.Н.Толстой атындағы Қостанай облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының «2014 жылға берілген Қостанай облысының атаулы күндері және оқиғалар күнтізбесінің» мәліметтері қолданылды. Құрастыру кезінде Рудный қ. ОҚК қорларынан алынған деректемелер көмектесті.

Көрсеткіш оқытушылар мен жастарға және Б.Майлиннің өмірі мен шығармашылығын танып-білуге ынталанатындар үшін жасалды.

Майлин  Бейімбет

(1894 - 1938)

Жазушы, драматург, қазақ әдебиетінің негізін салушылардың бірі, қоғам қайртакері Таран ауд. қазіргі Майлин кеңшарында туған.

Алғашында ауыл молдасынан оқып, қара таныған зерделі де орнықты бала өзі талпынып, сол ауылдағы татар мұғалімінен сабақ алады. Содан кейін 16-18 жастарында жақын жердегі Әбдірахман Арғынбаев даген кісінің медресесінде оқиды. Білімге құштар Бейімбет осымен тоқтап қалмай, 1913-1914 жж. Троийкідегі «Уазифа» («Міндет») мектебін бітірген соң, 1914 ж. Уфа қ. «Медресе-Ғалияда» оқып білім алады. Медреседе шығып тұрған «Садақ» атты қолжазба журналдың 1914 ж. 3-санында Б.Майлиннің тұңғыш туындысы «Шұғаның белгісі» хикаяты жарияланады. Бірақ ол денсаулығына байланысты оқуын аяқтай алмайды.

Емделу жағдайымен Троицкіге барады (1915), ондағы «Айқап» журналына өлеңдер бастырып, журналдың шығарушылары: Мұқамеджан Сералинмен, ақын Сұлтанмахмұт Торайғыровпен жүздеседі. 1916-1919 жж. мұғалім болды, жазушылықпен шұғылданды. 1922-1923 жж. аралығында «Еңбекші қазақ» газетінде қызмет атқарады.

1923 ж. Қостанай қ. «Ауыл» газетін шығарысады, сол кездегі қазақ прозасының айтулы табысы саналған белгілі «Раушан – коммунист» хикаяты алғаш рет сонда басылады. Үкіметтің арнайы шақыруымен 1925 ж. жаңа астана – Қызылордаға келіп, республикалық басылымдарда жауапты қызметтер атқарады. 1934-1937 жж. «Қазақ әдебиеті» газетінің редакторы болады, өмірінің ақырына дейін 1934 ж. құрылған Қазақстан Жазушылар одағының басшылық құрылымында болып, әдеби істі ұйымдастыру, жас таланттарды тәрбиелеу жұмысына аянбай атсалысады.

Сұңғыла талант иесінің қаламынан туған өлең, поэмалары, соның ішінде, әсіресе төңкерістен кейінгі қазақ кедейінің типтік бейнесін табиғи сомдаған «Мырқымбай» топтамасы, қысқа да қызықты әңгімелері, әйгілі «Шұғаның белгісі», «Раушан – коммунист» хикаяттары, «Азамат Азаматыч» романы, «Талтаңбайдың тәртібі», «Майдан», «Неке қияр», т.б. драмалары. 1933-1936 жж. жарық көрген төрт томдық шығармалар жинағын қоса алғанда, көзі тірісінде Б.Майлиннің елу шақты жеке кітабы шыққан. Бұл жағынан кезінде оған теңдес басқа қазақ қаламгері болған емес. Ерен талант, біртоға мінезді ерінбейтін еңбекқор жазушы 1937 ж. нақақтан қамауға алынып, 1938 ж. ақпанында, өзінің даңқты қаламдастары С.Сейфуллин, І.Жансүгіровтермен бірге тоталитарлық жүйенің құрбаны болды.

Үлкен суреткер артына тамаша туындыларын қалдырды. Бейімбет сол замандағы қазақ ауылының тұрмысын, ауыл адамдарының мінез-құлқын қазақ поэзиясында өзіне дейін болмаған ауқымда, терең білгірлікпен және шыншылдықпен жан-жақты суреттеді.

Орыс тілін үйреніп, Л.Толстой, Н.Гоголь, А.Чехов, М.Горький, т.б. классиктердің шығармаларымен танысты.

Қазақ драматургиясын дамытуда да Майлиннің қосқан өзіндік үлкен үлесі бар. Ол 25 пьеса, либретто, сценарийдің авторы. Оның тұңғыш драмалық шығармасы – «Шаншар молда» пьесасы 1916 ж. жазылып, ауыл сахнасында қойылды. 1935 ж. «Жалбыр» либреттосы бойынша опера қойылды, ал 1936 ж. Майлин жазған «Аманкелді» сценарийі бойынша кинофильм түсірілді.

Б.Майлин қазақ сөз өнерінің публицистика саласына да мол үлес қосты.

Бейімбет Майлин қазақ кеңес әдебиетінің проза саласын, әсіресе, көркем әңгіме жанрын өркендетуге көп еңбек сіңірген қаламгер.

Қазақстанда көптеген көше, облыстық драма театрларға, мектептерге Майлиннің есімі берілген. Жазушының туған жеріндегі кеңшары, облыс орталығындағы бір көше Майлиннің әсімімен аталды. Қазақстан Жазушылар одағының Б.Ж.Майлин атындағы әдеби сыйлығы бар. 1994 ж. Қостанай теміржол вокзалы алдында Бейімбет Майлиннің ескерткіші ашылды. Облыстық «Қостанай таңы» газетінің ғимаратында мемориалдық тақта орнатылған. Жазушының жүз жылдық мерейтойына орай туған ауылында ескерткіш орнатылып, мешіт ашылды.

  

Шығармалары:

1.  Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін]. Т.7: Романдар / Б.Майлин; құраст. С.Е.Байменше. – Алматы: Қазығұрт, 2007. – 392  б.

2.  Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін]. Т.11: Құжаттар, деректер, пікірлер / Б.Майлин; құраст. Т.Бейісқұлов. – Алматы: Қазығұрт, 2012. – 480 б.

3.  Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін]. Т.12: Құжаттар, деректер, пікірлер / Б.Майлин; құраст. Т.Бейісқұлов. – Алматы: Қазығұрт, 2012. – 384 б.

4.  Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін]. Т.13: Құжаттар, деректер, пікірлер / Б.Майлин; құраст. Т.Бейісқұлов. – Алматы: Қазығұрт, 2013. – 384 б.

5.  Шығармалар жинағы [Мәтін] / Б.Майлин. -  Алматы: Өлке, 2012. – 352 б. – (Жасөспірімдер кітапханасы).

6.  Азамат Азаматыч [Мәтін]: романдар / Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов. -  Алматы: Жазушы, 2009. – 440 б. – (Қазақтың 100 романы).

7.  Шұғаның белгісі [Мәтін]: аудио кітап / Б.Майлин. -  Диск. - Алматы: Жазушы, 2011. – 1 диск.

8.  Шұғаның белгісі [Мәтін]: әңгімелер / Б.Майлин. -  Алматы: Атамұра, 2003. – 264 б.

9.  Шұғаның белгісі [Мәтін]: хикаят, әңгімелер / Б.Майлин. -  Алматы: Раритет, 2006. – 256 б. – (Алтын қор. Қазақ прозасы қазынасынан).

Ол туралы әдебиеттер:

1.                Кәкішев, Т. Бейімбет – көркем сөз шебері [Мәтін] / Т.Кәкішев // шығармалары / Т.Кәкішев. – Алматы, 2007. – Т.1. – Б. 97-116.

2. Кәкішев, Т. Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін] : әдебиетіміздің арғы бастауы хақында / Т.Кәкішев. – Алматы, 2013. – Т.4. -384 б.

3. Кәкішев, Т. Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін] / Т.Кәкішев. – Алматы, 2013. – Т.5. – 384 б.

4. Майлин Бейімбет (Бимұхамет) Жармағамбетұлы [Мәтін] // Қазақ мәдениеті: энцикл. анықтамалық / бас ред. И.Н.Тасмағамбетов. – Алматы, 2005. – Б. 428-429.

5. Майлин Бейімбет (Бимұхамет) Жармағамбетұлы [Мәтін] // Қазақстан: ұлттық энцикл. : 10 т. / бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2004. – Т.6. - Б. 315.

6. Майлин Бейімбет // Қазақ әдебиеті: энциклопедиялық анықтамалық / бас ред. И.Н.Тасмағамбетов. – Алматы, 2005. – Б. 355.

7. Майлин Бейімбет // Қазақстан жазушылары: анықтамалық / құраст. С.Қамшыгер, Қ.Жұмашева. - Алматы, 2009. – Б. 256.

8. Майлин Бейімбет // Елтұтқа: ел тарихының әйгілі тұлғалары / М.Жолдасбекұлы, К.Салғараұлы, А.Сейдітбек. – Астана, 2001. – Б. 293-295.

9. Мақпырұлы, С. Бейімбет Майлин [Мәтін] / С.Мақпырұлы, Т.Сыдықов // Қазақ әдебиеті. – Астана, 2011. – Б. 92-115.

10. Садуақасұлы, С. Бейімбеттің өлеңдері [Мәтін] / С.Садуақасұлы // Екі томдық шығармалар жинағы : танымдық зерттеулер, мақалалар / С.Садуақасұлы. – Алматы, 2003. – Т.1. – Б. 263-265. – (Алаш мұрасы).

11 . Хакімжанова, М. Би-ағаны еске алам [Мәтін] / М.Хакімжанова // Шағармалары : естеліктер, мақалалар : үш томдық / М.Хакімжанова. – Алматы, 2006. – Т.3. – Б. 46-59.

Мерзімді басылымдардағы жарияланымдар:

1. Мендібай, Сәлім. Би-ағаның жоқтаушысы [Мәтін] : әдебиетші, ғалым, қайраткер Тоқтар Бейісқұловпен қоштасу сөзі / С.Мендібай // Қостанай таңы. – 2013. – 21 маусым. – Б. 3.

2. Асабаев, Зәкір. Үш алыптың достығы [Мәтін] / Зәкір Асабаев // Егемен Қазақстан. – 2013. – 14 ақпан. – Б. 5.

3. Шуақаев, Марат. Бмаға сауатын ашқан медресені салдырған Арғынбай қажы кім еді? [Мәтін] / Марат Шуақаев, Н.Жәрімбетова // Егемен Қазақстан. – 2012. – 20 шілде. – Б. 6.

 4. Садықов, Сейдолла. «Қазақ әдебиеті» газеті – ұлттық рух жыршысы [Мәтін] / Сейдолла Садықов // Ақиқат. – 2012. - №5. – Б. 72-78.

5. Әлменбет, Арман. ...Сендей жар жоқ [Мәтін] : [жазушылардың жұбайлары] / Арман Әлменбет // Қазақ әдебиеті. – 2012. – 9-15 наурыз. – Б. 5.

6.  Бейімбеттің биігі аласармайды [Мәтін] : [сұхбат] / Тоқтар Бейісқұлов ; әңгімелескен Қанат Ескендір // Егемен Қазақстан. – 2012. – 25 ақпан. – Б. 12.

7. Төлегенұлы, Бейбіт. Бейімбетті пір тұтқан [Мәтін] / Бейбіт Төлегенұлы // Ана тілі. – 2012. – 26 қаңтар – 1 ақпан. – Б. 9.

8. Бейісқұлов, Тоқтар. Елім деп елжіреген жүрегі [Мәтін] : Бейімбет Майлиннің өмірі мен шығармашылығының кейбір қырлары / Тоқтар Бейісқұлов // Қостанай таңы. – 2011. – 5 қараша. – Б. 12-13.

9. Бейісқұлов, Тоқтар. Бейімбет Майлиннің 10 томдығы шықты [Мәтін] / Тоқтар Бейісқұлов // Қостанай таңы. – 2011. – 8 ақпан. – Б. 4.

10. Бейісқұлов, Тоқтар. Азап тұтқан үш Анна [Мәтін] : [қуғын-сүргін құрбандары] / Тоқтар Бейісқұлов // Егемен Қазақстан. – 2011. – 9 шілде. – Б. 5.

11. Би-аға атындағы мұражайда [Мәтін] : [Таран ауд. тарихи-өлкетану мұражайы] / бетті дайындаған Ермекбай Хасенов // Қостанай таңы. – 2010. – 22 қазан. – Б. 6.

12. Темірбекұлы, Баймұқан. Би-ағаңды бағалай алдық па? [Мәтін] / Баймұқан Темірбекұлы // Қостанай таңы. – 2010. – 29 қыркүйек. – Б. 5.

13. Бейісқұлов, Тоқтар. Қылауы жоқ таза жан [Мәтін] : Бейімбет Майлин қазасының себептері / Тоқтар Бейісқұлов // Қостанай таңы. – 2010. – 1 маусым. – Б. 4-5.

14. Мендібай, Сәлім. Би-ағаңның жоқтаушысы [Мәтін] / Сәлім Мендібай // Қостанай таңы. – 2010. – 25 мамыр. – Б. 2.

15. Бейісқұлов, Тоқтар. Бейімбет Майлин және «Еңбекші қазақ» [Мәтін] / Тоқтар Бейісқұлов // Егемен Қазақстан. – 2009. – 21 қазан. – Б. 6.

16. Рахметова, Базар. Бейімбеттану бастауы [Мәтін] / Базар рахметова // Ақиқат. – 2009. - №9. – Б. 65-67.

17. Мырзақожа, Қанапия. Би-ағыңның орны бөлек [Мәтін] : жазылған жайдың жаңғырығы / Қанапия Мырзақожа // Қостанай таңы. – 2009. – 5 тамыз. – Б. 8.

18. Бейісқұлов, Тоқтар. Бейімбет Майлиннің кейбір мінездері [Мәтін] / Тоқтар Бейісқұлов // Қостанай таңы. – 2009. – 8 шілде. – Б. 3; 10 шілде. – Б. 5.

19. Жүнісбекұлы, молдағали. Би-ағаң есімі әбден лайық [Мәтін] / Молдағали Жүнісбекұлы // Қостанай таңы. – 2009. – 16 қаңтар. – Б. 2.

20. Оспанова, Қарлығаш. Мұражай – ғасырлар зердесі [Мәтін] : [ақын мұражайы] / Қарлығаш Оспанова // Қостанай таңы. – 2006. – 9 маусым. – Б. 12.

21. Тоғысқан тағдырлар [Мәтін] : Бейімбеттің қызы Гүлсім апайдың құпия сыры / Г.Бейімбетқызы; Дүйсенбек Айбеков // Қостанай таңы. – 2004. - 30 желтоқсан. - Б. 6.

От составителя

В 2014 году, исполняется 120 лет со дня рождения Майлина Беимбета (1894 - 1938) - казахского поэта, писателя, драматурга, уроженца нашей области.

Предлагаемый указатель литературы включает в себя статьи из книг, периодических изданий, за 2003-2013 годы, посвященные одному из основателей казахской литературы.

Рекомендательный указатель литературы включает материал на казахском, русском языках.

Источники в пособии располагаются так: в начале книги в алфавите авторов, затем статьи из периодических изданий в обратной хронологии.

При подготовке рекомендательного указателя использованы материалы «Календаря дат и событий Костанайской области на 2014 год» Костанайской областной универсальной научной библиотеки им. Л.Н. Толстого. Источниками при составлении указателя послужили фонды ЦГБ г. Рудного.

Указатель предназначен для педагогов, молодежи и всех кто интересуется жизнью и творчеством Б. Майлина.

Страницы биографии

Родился в урочище Актюбе Тарановского р-на Кустанайской обл. в семье бедняка.

Писатель, драматург, один из основателей казахской литературы. Начальное образование получил у аульного муллы, позже поступил на два года в аульное медресе, неистребимая жажда знаний ведет его в Троицк в школу «Уазифа», окончил русско-казахскую школу в Кустанае, учился в медресе «Галлия» в Уфе.                                                          

Первые стихи и рассказы появились именно в эти годы в рукописном журнале «Садак» («Лук»), издаваемом студентами медресе. Тогда же он посылает свои произведения в демократический журнал «Айкап», где получает дружескую поддержку редакторов журнала М. Сералина и С. Торайгырова. Во многих своих рассказах он отразил этапы борьбы национально-освободительного движения 1916 года. В эти годы он знакомится с казахской, башкирской, русской литературой. Слабое здоровье заставило его, не окончив медресе, уехать в аул, где он работал учителем (1919 - 1921 гг.). В 1922 - 1923 гг. работал в газете «Еңбекші қазақ», выходившей в Оренбурге, в 1923 - 1925 гг. - в газете «Ауыл» Кустанайской губернии. В 1920-е годы Беимбет Майлин создает большое количество рассказов. Произведения новаторски показывают изменения в жизни, в душах простых людей. Эти перемены идут тяжело, веками угнетенная душа народа обидчива и недоверчива. Такие изменения не вдруг происходят, они ценны тем, что утверждают духовное богатство народа.

 В 1937 г. Майлина объявляют врагом народа и 25 февраля 1938 г. приговаривают к расстрелу.

Трагически оборвалась жизнь и творческий путь писателя, в литературном наследии которого около 250 поэтических, более 100 прозаических и 20 драматических произведений.

 С момента посмертной реабилитации (конец 1956 г.) вышло шесть томов собрания сочинений. Большими тиражами многократно изданы его отдельные сочинения. Б. Майлин работал во всех жанрах литературы: в прозе, поэзии, драматургии, в публицистике (фельетоны, очерки, статьи).

Его творения ценны реалистичностью, образностью, волшебной способностью достоверно, поразительно правдиво воспроизводить живую действительность, умением незаметно вводить читателя в кипучий водоворот событий, в мир людских страстей. Крайне скромный, он не желал, чтобы его имя часто красовалось в газетах, журналах, прибегая ко всё новым и новым псевдонимам.

 Не меньший вклад сделан Майлиным и в драматургию. Еще не было театров, а его одноактные  пьесы шли на клубных сценах, в красных юртах и школах. Пьесы отличались своеобразным юмором, живостью диалога, психологической тонкостью, хотя и не были полностью свободны от общих недостатков и слабостей только зарождающейся казахской драматургии.

Беимбет Майлин - талант, рожденный народом, один из основателей прозы в казахской советской литературе, жанра художественного рассказа. Его именем назван аул, гимназия в Тарановском р-не, улица г. Костаная. На привокзальной площади обл. центра Б. Майлину установлен памятник, на здании редакции газеты «Қостанай таңы» открыта мемориальная доска, в честь 100 - летнего юбилея в родном ауле писателя установлен памятник, открыта мечеть.

 Союз писателей Казахстана за достижения в литературе присваивает премию им. Б. Майлина.

Произведения:

1.  Многотомное собрание сочинений [Текст].  Т. 14:  Повести. Рассказы / Б. Майлин. – Алматы: Қазығұрт, 2013.- 384 с.

2.   Многотомное собрание сочинений [Текст]. Т.15:  Роман. Повесть.Рассказы / Б. Майлин. – Алматы: Қазығұрт, 2013. – 414 с. 

3.  Памятник Шуге [Текст] : рассказы / Б. Майлин ; пер. Г. Бельгера, Ю. Домбровского. – Астана, 2003. - 88 с.

4.  Рыжая полосатая шуба [Текст] : повести и рассказы / Б. Майлин ; пер. Г. Бельгера, Ю. Домбровского. - Астана¸ 2009. - 472.

5.  Черное ведро [Текст] / Беимбет Майлин // Казахская литература : учеб.-хрестоматия / О. В. Назарова, В. В. Литвиненко. - Астана, 2010. - Ч. I. - С. 393-404.

Литература о нем:

1. Дьячков, И. Актюбе – родина талантов [Текст] / И. Дьячков // Славные патриоты моей Родины / И. Дьячков. - Костанай, 2009. - С. 119-148.

2. Майлин Беимбет [Текст] // Литература Казахстана : энцикл. слов. / гл. ред. К. Т. Байгабулова ; худож. ред. Е. В. Козлова. - Алматы, 2010. - С. 327-328.

3. Майлин Беимбет (Бимухамед) Жармагамбетулы (15.11.1894 – 26.2.1938) [Текст] // Казахстан : национальная энцикл. : в 5 т. / гл. ред. Б. Аяган. - Алматы, 2005. – Т. 3. - С. 457.

4.  Майлин Беимбет (Бимухамет) Жармагамбетович [Текст] // Костанайская область: энцикл.: 70-летию обл. посвящается  / КСТУ. – Алматы, 2006. – С. 490-491.

5. Назарова, О. В. Майлин Беимбет [Текст] / О. В. Назарова, В. В. Литви-ненко // Казахская литература : учеб.- хрестоматия / О. В. Назарова, В. В. Литвиненко. - Астана, 2010. - Ч. I. - С. 392.

Статьи:

1. Сергазинова, Александра. Чѐрные уроки тоталитаризма [Текст] / Алек-сандра  Сергазинова // Юридическая газета. - 2009. - 2 июня. - С. 5.

2.  Бельгер, Г. О жизни и деяниях Би-Ага [Текст] : публицистика / Г. Бельгер // Простор. - 2004. - № 11. - С. 176-186.

3.  Бельгер, Г. О жизни и деяниях Би-ага [Текст] / Г. Бельгер // Казахстанская правда. - 2004. - 22 мая. - С. 4.