Бейімбет  Майлин – қазақ  әңгімесінің  қас  шебері.

                                           

Би – аға, «Осы жылымнан аулақ бол,  

                                                               бұған бір  түсіп     кетсең,

                                                               түбі бар екен деп ойлама!» - деді.            

                                                                              Ғ.Мүсірепов.

  

                                                        

    Өнерге құмар , өлеңге  әуес  бала  Бейімбет.

   

Бейімбет /Бимағанбет/  Жармағамбетұлы Майлин  1894  жылы  бұрынғы  кәзіргі  Қостанай  облысы  Таран  ауданы  Майлин  кеңшарында  туған. Әкесі  Жармағамбет кісі  есігінде жалшылық  еткен . Басқа  ағайын туғандары да кедейшілік күн  кешкен.  Атасы  Майлының да  дәулеті  шалқымаған адам  екен. Бейімбет  бір  жасқа  толмай  әкесі  қайтыс  болып, жетімдік  зардабын  аз  тартпаған. Бай  қолында қозы, қой  бағады, делбеші болып та істейді. Ол он екі жасқа  шыққанда, 1906 жылы анасы  Құлғизар  дүние  салады да, әжесі Бойдастың  қолында қалады. Ендігі  тірегі әжесі Бойдас та күңдік  өмірден көзін ашпай келеді. Бейнет пен жоқшылықтың ащы дәмін ерте татқан жас бала кәрі  әжесінің жылы құшағында бұйыға тербеліп отырып, оның:

Өмірімде көргенім күңдік, құлдық, Бұл жалғанда бар ма екен біздей мұңдық? – деген  гөй – гөйінің  зар сырын  жанымен  ұғады.

Әжесі көне жырларды көп білетін, өзі де аздап өлең шығаратын ақынжанды адам екен. Соның әсері болса керек, Бейімбет қаршадайынан өнерге құмартып, өлеңге әуестенеді. 1910 жылы Амантай деген кісінің салған мешітінің тойына қатысып, ән айтқан. Бозбала шағында –ақ құлшынып, айтысқа түсіп кетіп жүрген кездері де жоқ емес. Оған, байларды мақтап, шапан киіп жүретін Әржікей деген ақынсымақ кісімен және Шолпан қызбен айтысы дәлел.  Бейімбет  мұрасының бастауын осыдан көре аламыз.

                              Білім қуған Бейімбет.

   Бейімбет алғаш рет ауыл молдасынан сауат ашып, хат таниды.  Көзі  тірісінде  шешесі  оны  молдаға апарып жүріп оқытады, сөйтіп хат танитын дәрежеге жетеді. Содан соң есігінде жүрген бай үйінде тұратын Әбдрахман Сатыбалдин деген татар мұғалімінен дәріс алады. Одан әрі іргелес көрші ауылдағы басқа бір Әбдірахман Арғынбаев дегеннің медресесіне түсіп, екі жыл оқиды. Өз бетінше кітап оқып, көп ізденеді, қалаға барып, білімін одан әрі көтеруге талаптанады.  1910-1913 жылдары Дамбар  болысының ауылында, 1913 жылы 5- ауылында жеке адамдардың балаларын оқытқан. 1913-1914 жылдары Б.Майлин Троицкідегі «Уазифа» мектебінде, оны бітіргеннен кейін Уфа қаласындағы Медресе – Ғалияда оқиды. Сол жылдары медресе шәкірттерінің әдеби үйірмесіне  қатысып, өзі секілді талапкер жастармен бірге «Садақ» атты қолжазба журнал  шығарысады. Садақтың әрі редакторы, әрі белсенді авторы болған Бейімбет осы журналдың 1914 жылдағы үш нөмірінде өзінің тырнақалды прозалық туындысы – «Шұғаның белгісін»  жариялайды. Бұл «Ғалия» шәкірттері мен ұстаздары арасында автордың  атын  шығарып,  талантын  танытқан  тамаша  шығарма  болатын.

Бейімбет Майлиннің медресеге сабақ беретін белгілі татар  жазушылары  Мәжит Гафуринмен, Ғалымжан Ибрагимовпен шығармашылық байланысы , медреседе өзімен бірге оқитын башқұрт ақыны Сайфи Құдашпен достығы осы кезден басталады. Солармен ынтымақтаса жүріп , Бейімбет екі жылдай орыс тілін үйренуге  көп күш салады. Гогольді, Л.Толстойды,Чехов, Горький шығармаларымен  түпнұсқадан  танысады.

                                            Қаламгер Бейімбет

      Өнерге жаны жақын Бейімбет өлең, мақалалар жазып, ол туындыларын «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналына жіберіп,  жариялатып жүреді. «Айқапты » құмарта  оқитын болдым. «Айқапта» басылған өлеңдерге  еліктеп жазатын болдым», - дейді жазушы өзінің өмірбаяндық еңбектерінің бірінде.  Баспасөзде тұңғыш жарық көрген туындысы – «Қостанай уезі, Дамбар болысы»  деген мақаласы екен. Ол «Айқап» журналының 1913 жылғы 15  санында басылған. Редакциямен байланысы жақсарған оның өлеңдері, қысқа әңгіме, фельетон, хат – хабарларына орын беріліп отырған.

Денсаулық жағдайына байланысты Медресе-Ғалияның оқуын аяқтай алмай, 1915жылы дәрігерге көрінбек болып Тройцк қаласына қайтып оралады да, осы тұста «Айқап» журналында қызметте жүрген С.Торайғыровпен , М.Сералинмен танысады. Журналда      бірнеше өлеңдер жариялайды. Ал, Ү Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сахов жариялаған деректерге қарағанда,  «Қазақ» газетінде 1915-1917 жылдарда Б Майлиннің он бір өлеңі, бірнеше шағын мақалалары басылыпты . Олардың ішіндегі оқырмандарға көбірек белгілісі  - «Байлыққа», «Мұқтаждық», «Ыштат» деген өлеңдері. Сөйтіп қаламгер шығармашылығының алғашқы дәуірінде өлеңмен қатар әңгіме, фельетон және журналистік жанрларда қалам тербеп, әр қырынан көрінуге талпыныс жасағанын байқаймыз.   Өткен ғасырдың оныншы жылдарының  екінші жартысында «Қазақ »газеті, «Айқап» журналынан басқа, «Алаш» «Сарыарқа», «Ұран», «Бірлік туы», «Қазақ мұңы»,, «Жас азамат»газеттері мен,  «Абай» журналына да өлеңдері жарияланған. Бейімбет өміріндегі елеулі кезең – 1918 жыл. Қараша айына дейін мұғалім болып істеген ол сол жылы күзде алашорда атты әскерінің сапына қатардағы жауынгер болып кіреді. Бірақ үш айдан соң одан шығып қайтадан,  мұғалімдік кәсібіне араласады. Ауылында мектеп ашады. Балаларды білімге, ән-күйге, өнерге баулиды. Алғашқы сахналық шығармаларын жазып, оны ел жастарының күшімен жұртшылыққа көрсетіп жүреді. Екі жылдан кейін жоғарылап,  губерниялық  оқу  бөлімінің  Дамбар  болысы  бойынша инспекторы болып тағайындалады. Келесі жылы болыстық оқу бөлімінің меңгерушісі болады. Тіпті 1921 жылы аз уақыт болыстың орынбасары  болып сайланатыны да бар.

                                       Еңбек жолы

   Шығармашылық таланты жарқырай ашылып, өнімді жазуы, қаламынан алуан түрлі жанрларда, сала-сала тақырыптарда бағалы туындылар беруі 1922 жылы «Еңбекші қазақ» газетіне келуінен басталады. Халық комиссарлары кеңесінің төрағасы әрі осы газеттің жауапты редакторы С.Сейфуллин оны редакцияға қызметке шақырады. Жауапты хатшылықты сеніп тапсырады. Сол сенімді ақтаған Б.Майлиннің алдында кең шығармашылық жолы ашылады. «Еңбекші қазақ»газетіне алғашқы жазған туындысы – «Аит күндері»әңгімесі. Орталық газет бетінде жиі-жиі әңгіме – очерктер жариялап, «Қызыл Қазақстан» журналында «Шұғаның белгісін» жаңадан жөндеп бастырады, кітап баспасынан өлеңдер жинағын шығарады.Көп ұзамай оның аты жазушы ретінде де, жүйрік журналист ретінде  де кең тарайды. Ол кезде КазЦИК–тің хатшысы болып істеген М.Әуезов «Еңбекші қазаққа»Б.Майлинді ресми шақыру қағазына қол қойыпты.Кеңес үкіметіне қарай пейілі ауған суреткер кедейлерге,қазақ ауылына да арнап аз шығарма жазған жоқ. Сол бағытын 1923 жылдың тамызында Қостанайда шығатын «Ауыл» газетіне хатшы болып келгеннен кейін де жалғастырды. Артынша газет редакторының орынбасары қызметіне тағайындалған соң, барлық дерлік редакция жұмысын атқаруға  тура келеді. Атап көрсететін жайт – «Ауыл» газеті Бейімбеттің сан алуан жанрда жалықпай  қалам тербеп, жазушылық шеберлігін шыңдаған мектебі болды.Газеттің әр нөміріндегі бүркеншік есімдермен жазылған шағын хабар – ошарларды есепке алмағанның өзінде, Бейімбеттің әрікөркем, әрі көсем сөйлейтін қолтаңбасын айқын аңғартатын көлемді туындылары, кейіннен әңгімеге, повеске айналған белгілі шығармалары алдымен  «Ауылда» жарияланды. Жазушының «Ауыл» газетінде жарияланған шығармалары көп уақыт бойы араб қарпінен қазіргі қаріпке түсірілмей, жинақтарына енгізілмей келді. Б.Майлиннің осы газеттегі бірқатар шығармалары С.Байменше құрастырып шығарған «Тұңғыш  құрбан» жинағында алғаш рет әдеби – ғылыми айналымға қосылды. Бір ғана 1924 жылы осы газетте  жазушының жетпіске тарта шығармалары  жарық көрді.   «Ауылда» бір жарым жылдан артық жұмыс істеп, газет ісін біршама жолға қойған соң, Б. Майлин  «Еңбекші қазақ» газетіне қайта оралады. Бұл жолы С.Садуақасов шақыртады. Орынборға келген Б. Майлин  газеттің  жауапты  редакторының  әдебиет  жөніндегі орынбасары  қызметіне  кіріседі. Редактордың тағы бір орынбасары М.Дулатов еді. 1926 жылы «Ауыл тілі» газеті ұйымдастырғанда Бейімбетке «Еңбекші қазақтағы» жұмысымен қатар осы басылым редакторының орынбасары қызметі қоса жүктеледі.Газет 1929жылдың мамыр айына дейін шығып тұрды да , орнына «Сыр бойы»газеті шығарылды. Мұнда Бейімбет оқшау жазушы болып қалды, одан соң хатшы болды.  Ал 1933 жылы «Әдебиет  майданы» журналының жауапты редакторы болып бекітілген. Олардың үстіне 1928 – 1931 жылдары саяси, көркем әдебиет, күлкі сықақ журналы «Жаршының» редакторлығын атқарды.Б.Майлиннің ең соңғы қызмет істеген жері -  «Қазақ әдебиеті» газеті. 1934 жылы Ғ.Мүсіреповтен кейін газеттің жауапты редакторы болған ол 1937 жылдың 6 қазанында  ұстап әкеткенге шейін басқарды. Осылармен қатар, ұйымдасқан  күннен  бастап  Қазақстан Жазушылар ұжымының құрамында  болып  келген  Бейімбет  ұлан- ғайыр  әдеби еңбекті ұйымдастыру, ұйым жұмысын басқару, жас әдебиетшілерді тәрбиелеу ісіне үнемі атсалысып отырады.

                            Майлин – драматург және киносценарийші.

   Республикамыздың алғашқы өнер ордасы – музыка театрының қалыптасып, өріс алуына қосқан үлесі зор. Осында 1934 жылы М.Әуезовтың «Айман - Шолпан» , М.Майлиннің «Шұға», Ғ.Мүсіреповтің «Қыз Жібек», музыкалық драмалары сахнаға шығарылып, өнер өрісі кеңейді. 1936 жылы  Мәскеуде Қазақстан әдебиеті мен мәдениетінің онкүндігі өткенде Б.Майлиннің «Жалбыр» мен Ғ.Мүсіреповтің «Қыз Жібек » пьесалары көрсетіліп, жоғары баға алды. Бейімбет тұңғыш киносценарий жазушы. Алғашқы көркемсуретті фильм «Амангельді» 1937 жылдың аяғынан бастап экранға шығарылды. Оның киносценарийін жазған – Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, В.Иванов.

                              Жарық көрген кітаптары

   Тұңғыш жинағы 1925 жылы С Садуақасовтың алғы сөзімен «Коммунистік өлеңдері» деген атпен жарық көрді.1925 жылдан1937жылға дейін жазушының алпыс алты кітабы жарық көрді. Мұның қырық тоғызы  -өзінің төл еңбектері. Ал Б.Майлиннің осы кезеңдердегі оқулықтар, деректі кітаптар жазумен айналысқан қызметі – танымнан тыс жатқан қаламгерлік өрісі.  Ол көркем шығармалар жазып, кітаптар шығарумен бірге, халық үшін аса қажетті оқулықтар түзуге , күнтізбелік кітаптар жасауға атсалысты, әр жылдарда шыққан ұжымдық жинақтарда , оқу құралдары мен хрестоматиялардашығармаларын жариялады. Бұл кітаптардың  саны да біршама. Атап айтар болсақ , Б. Майлинге тиесілі «Шала сауаттылар үшін оқу кітабы», «Күш», «Жаңаша оқы,жаз», /1929-1931/ кітаптары, оның,С.Сейфуллин,  І.Жансүгіров, А.Асылбеков, Ғ.Мүсірепов, Ә.Мұстафин, Ә.Маметова, Ә.Ситдиков секілді авторлармен бірлесіп туындатқан  «1929 жылдың шаруа календары» , «1930 жылдың шаруа календары, « 1931 жылғы календарь жинағы», «Әдебиеттану оқу құралы», «Сауат үшін», «Сауаттандырғыш», еңбектері ішінде де жазушының көпшілікке жете таныс емес жекелеген еңбектері, қысқа әңгімелері жетіп артылады.

                                   

                                       Аудармашылығы

   Бейімбеттің аудармашылық тәжірибесі газет жұмысында, баспа ісінде қалып тасқан екен. 1932 жылы  П. Быковтың   «Романовтардың   соңғы  күндері» кітабы аударылған, саясатқа байланысты 30-шы жылдары оқуға тыйым салынған, сөйтіп 60 жылға жуық  шаң басып қараңғы бөлмеде сөреде жатқан. В. Бонч- Бруевичтің  «Жолдас Ленинге істелген қастық» еңбектерін қазақшаға аударып, жеке кітап етіп шығарды. Ал, зерттеушілердің айтуы бойынша Н.Островскийдің «Дауылдан туғандар»  романы  аудару  кезегін  күтіп тұрған.  Романның   Б.Майлин аударған нұсқасы баспасөзде  1937 жылы – ақ жариялана  бастаған,  тіпті шығарманы түгелге жуық  тәржімалаған  деседі.  Жазушының  1937 жылғы репрессияға ұшырауынан оның өмірі ғана емес, туындылары да ауыр халге ұшырады, біраз дүниелері қолды болған болуы мүмкін екені жасырын емес. Ал  Бейімбеттің шығармаларын,  орысша  сөйлеткен  қазақстандық   Герольд  Белгер.

                           Қолда жоқ шығармалары

   Жазушы жайындағы естеліктер ұғындырған деректерге жүгінсек, Б. Майлиннің бүгінгі күнге толық жетпеген «Тартыс», «Қоңсылар», «Қызыл жалау», «Ауыл», «Азамат Азаматыч»,  романдары,  «Дударай», либреттосы болған. Кезінде олардың үзінділері баспасөзде жарияланған, бірақ кітап болып шығып үлгірмеген.Осылардың ішінен қазір алғашқы үш романның ғана кейбір үзінділері белгілі.

                                      Дүниеден өтуі

    1937 жылғы 6 қазанда Бейімбет Майлинге «халық жауы» деген жалған айып тағылып, ол да сол заманның зиялы азаматтары тәрізді жазықсыз қамауға алынды. 1938 жылғы 26 ақпанда осы айыппен ату жазасына кесіліп, сот үкімі сол күні орындалды.

                                     Жазушы мұрасын жаңғырту

   Жазушы мұрасын жаңғырту, оның шығармашылық қызметін насихаттау 1957 жылдан бастап қайта қолға алынды. 1957 жылғы 27 қарашада Қазақстан Жазушылар Одағында  өткен кеш Б.Майлин шығармашылығына арналды. Бейімбет туралы Қ.Жармағанбетов баяндама жасап, Ғ.Мүсірепов, С. Есова, Ә.Мұстафин, М.Қаратаев, Е.Ысмайлов, Б.Шалабаев, С.Қожамқулов естеліктер айтты. Осы кезден бастап жазушы шығармашылығын әр қырынан тануына қазақ ғалымдары түгелдей атсалысты. Олардың бірқатары Б.Майлин өмірі мен шығармашылығы туралы жеке зерттеу еңбектерін жазды. Жазушы шығармашылығын   тікелей негізге алып, докторлық  және кандидаттық дисертациялар қорғалды. Ұлттық әдебиетіміздің классиктерінің бірі Ғ.Мүсіреповтің:  «Ақтау да, қаралау да  бүгінгінің мақсаттарынан туады», - деген сөзі бар. Айталық партиялық саясат кезінде Б.Майлинді «халық жауы» атандырды. Сол қоғамның  «жылымық»саясаты 17 сәуірде өзі ақтап алды.Көрнекті жазушыдан көп мұра қалды. Кәзір жинақтан –жинаққа ауысып жүрген жүзге тарта өлеңдері, ондаған поэмалары, қырық шақты көркем әңгімелері, бірнеше танымал повестері мен романдары, он беске жуық пьесалары, жүзден астам журналистік жарияланымдары белгілі. Ал белгісіздері қаншама? Б.Майлин ақталғаннан кейін алғаш рет оның өлең, поэма, әңгімелерінен құралған «Таңдамалы шығармалары» жарық көрді./1958/ Кітапқа қаламгердің 79 өлеңі, 37 әңгімесі, 6 поэмасы кірді. Ішінара деректік дәлдік керек ететіндігіне қарамастан, осы кітапқа жазған әдебиетші-ғалым Қ.Жармағанбетовтың беташар мақаласы  Б.Майлиннің өмірі мен шығармашылығын тани түсуге терең әсер еткен жарияланым болды. Бұл тұста «Б.Майлин творчествосы» атты алғаш /1966/ кең қамтып зерттеу еңбегін жазған Темірғали  Нұртазинді атап кеткеніміз жөн.

/З.Қабдолов,Б.Майлин. Көп томдық шығармалар жинағы, 2-том, С.Байменше. Т.Бейсқұлов.  Аталған жинақ 1-том.Тақырыбы өзгертілді және тақырыпшаларға бөлінді. ықшамдалып берілді/

                         

                   Бейімбет Майлин туралы...

                Біздің Би –аға. /Ғабит Мүсірепов естелігінен./

   Бейімбетті  жазушылардың көпшілігі Би-аға дейтін.  «Еңбекші қазақ» газетінің жауапты хатшылығынан Сәбит Мұқанов босады да, оның орнына Б.Майлин келді. Мен әдеби қызметкер деген лауазымым бар корректор едім, Орынбор рабфагінің  студентімін. Сабақтан кейін редакцияға келсем, Бейімбет барлық бөлім бастықтарымен әдеби қызметкерлерді жинап алып, кеңесіп отыр екен.Мәселе газеттің тіл жағын жақсарту жайында сияқты. Жаңа келген жауапты хатшы газеттің жыл басынан бергі номерлерін алдына алып, әртүрлі мақалалардан үзінді оқып отыр.Ойы буалдыр-буалдыр,тілі тіпті орашолақ  мақалалар көптеу екен. Бұқараға түсінікті тіл Бейімбеттің бас сырқаты екенін бұрыннан білетінбіз. Сағат түнгі үшке таянғанда Бейімбет жиналысты аяқтап, бес – алты әдеби қызметкерге бір-бір үлкен материал берді; «Осыны өңдеп, газетке басуға жарайтындай етіп әкеліңдер!..».Бұл жас әдебиетшілерге жасап отырған сынағы сияқты.Уәделі күні, тағы да кешке таман мен материалдарымды Би-ағаның алдына әкеліп салып едім, ол бастан аяқ жазып байқасаң қайтеді? – деді. Байқап көрейін...дедім. Бейімбет сияқты атақты шебердің жәрдем берерін сезінген соң, мен төрт таңды көзіммен атырып, «Тулаған толқында»деген ұзақтау әңгіме жаздым. Бірақ  онымды  Би-ағаға үш рет әкеліп, үш рет көрсетпей алып қайттым. Қабырға газетіне шыққан әңгімемді оқып, жаман емес деді. Мен, алдыңызға баруға  бата  алмай  жүрмін  деген едім.  Би-аға  бұл кезде  маңдай алды журналист,  әрі үлкен жазушы ,ол жас күштерді қабырға газеттерінен көп іздейді екен...

                          Бейімбет пен Сәкен.

   ...Көп ұзамай екі ірі шығарманың айналасында тартыс басталды: біреуі – Сәкеннің «Көкшетау» поэмасы, енді екіншісі – Мұхтардың бір романы. Би-ағаға салсаң екеуін де басу керек  Газет айналасы, «Каз АПП» төңірегі әртүрлі ойда. Пікірталасы әзір баспасөз бетіне шықпасада көлбеп – көлденеңдеп өрістеп алған. Бейімбеттің жаны жек көретін нәрсесі сыбыр-күбір артық әңгіме болатын. Сол сәттерде, Бейімбет маған ескерту жасады, «Осы жылымнан аулақ бол, бұған бір түсіп кетсең , түбі бар екен деп ойлама!»- деді.Түн бойы мақалалар туралы әңгімелесіп отыруға ерінбейтін Бейімбет, таң атқанша жазып отыруға жалықпайтын Бейімбет, іркіс-тартысы байқала бастаған жиналыстарда тез шаршаушы еді. Жолдастарын Сәкенді Ілиясты қатты кұрметтеп,ылғи мақтаныш қылуға жалықпайтын. «Амангелді» фильмі түсіріліп жатқан кез жаз айы еді. Бейімбет соның басы –қасында, Қарақастек те  күллі әртістермен бірге болатын... Бейімбет ұсталардан бір-екі жеті бұрын Мирзоян маған :  «Сәкен мен Ілияс ұсталып кетті. Енді міне, Бейімбет те ұсталайын деп отыр. Материал көп...» - деп қынжыла айтты. Айтқандай –ақ Бейімбетті сол Қарақастектен ұстап әкетті ғой. Оны естіген соң, Жазушылар одағында партия жиналысы болды. «Мына Бейімбет ұсталды, Сәкен ұсталды, Бейімбеттің достары бар» деп қырағылық көрсетіп, атымды атамаса да , тиісе сөйлеп жатыр. Сол жиналыста,мен: «Бейімбет халық жауы болса , мен де халық жауымын .» деген едім, ышқына...Бұл менің батырлық істейін дегенім емес еді,   Бейімбеттің тазалығына, қақ-соқпен жұмысы жоқтығына біржола сенген сөзім.

      

Повестерінің саны жағынан қазақ қаламгерлері арасында басты орын алады.

/Зинол-Ғабден Бисенғали.

                                   Филология ғылымдарының докторы, профессор:/

Б.Майлин – қазақ әдебиетінің кәсіби прозаға енуіне өлшеусіз еңбек сіңірген қаламгер. Оның повестері мен романдары көркемдігімен қаламгердің дара стилін, дәстүрін қалыптастырған.20-ғасыр басындағы прозалық шығармалар ішінде көркемдігімен  ерекше көзге түсетіні – «Шұғаның белгісі» Ол көркем , күрделі прозаның қай талабына да сай шығарма. Қазақ әдебиеті клас сиктерінің бірі Б.Майлиннің қаламынан туған бұл шығарманың қайталанбас сұлулығы,  тұлғасы  бүгінгі оқушыны да  эстетикалық  әсерге  бөлейді.

Бейімбет  шығармашылығынан  : 

                                 Мұсылмандық  белгісі.   

Шын мұсылман біздің қазақ баласы, Шындықпенен нық байланған арасы,

Есептесең неше мың пұт боларлық, Хаққа айтқан «хәмед» пенен «сәнасы».

Тағатына  кемдік  қылмас сірә да,  Құлдық  жөннен батар емес күнәға,

Бес намаздың жалғызын –ақ оқып ап, Кәмілдікпен жағып жүр ғой «құдаға».

Шыбын жанға жақсылықтыжорып тұрБар жұмақты бермей сыртқа қорып тұр

Қалайынша  қазақнадан  дейсіңдер,  Қажы, сопы ел ішінде толып тұр.

Малы барлар Мекке барар жалақтап, Зекеті жоқ кірсіз таза малы аппақ.

Бар мүддесі «ізгі жерге»барып кеп, Сөзін сыйлы, елді аузына қаратпақ.

Таспиқ алып сопыларда зарлайды, Сырты түзу, іштен рия қалмайды.

Дәулеті мол, байлау жерге барғанда, Сый сыяпат қыла ма деп ойлады.

Байлар – дағы тура баспай келеді,  Қайтсе де жұмақ тиеріне сенеді.

Тәулік тұрған молдасына «зекет»деп, Көтерем тай, қотыр қойды береді.

Малы жоқтың өкпесі шоқ құдайға,  Байды көрсе, іші күймей шыдай ма?

Ілгергімен қоймаған соң тең қылып, Құр жарбаңдап «құлдық» қылу оңай ма?

Езгілікке өсек сөздер ермесін,    Көп жауыздар жұмақты былғап кірмесін.

Барлық қазақ иемденіп жұмақты, Басқаларға орын қалмай жүрмесін.

                                                                                                             

     Қай өлеңі болса да өмір шындығын нақпа-нақ  көрсетуімен құнды.

/Өмірхан Әбдиманов.Филология ғылымдарының докторы, профессор./

   Б.Майлин өлеңдері бірде нәзік қылын шертсе, енді бірде әлеуметтік мәселелерге ой артады.Біразы азатшыл оймен алашшыл идеяның ұранын көтеріп, халықтың бірлігі мен ел тәуелсіздігін жырлауға арналған. Өлеңдердің сапасы да  әркелкі. Дегенмен бұлардан Бейімбеттің ақын ретінде қалыптасып қалған қолтаңбасы айқын танылады.  «Уа »өлеңінде  ыстық сезімнің сырын жаяды. Бейімбеттің өлеңдеріне көз сала отырып, ақынның ымыраға келмес кекті жауы – ескілік, оларға қарсы қоятыны – жастар, талаптылар, екенін көреміз. Ақын ескіліктің өзін сынап қана қоймай оның өмірден сырттап қалмауына жағдай туғызып отырған жайды да жақсы сезінеді . Ол әрине отаршылдық кесір- кесапаты.

      Б.Майлин шығармашылығында   ашаршылық   тақырыбы  80-90 пайыз көрініс тапқан.

/Қансейіт Әбдезұлы.       Фил.ғылымдарының докторы, халықаралық Ш.Айтматов академиясының академигі, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ – дың деканы:/

     Б.Майлин шығармашылығының ең бір ерекше тұсы – ауыл тақырыбының ашық баяндалуында. Майлин кедейдің тұрмыс – тіршілігін, мұң-шерін және тағдыры мен көрген азабын шығармаларында тереңнен қозғай білді. Жазушының «Қанды кек » әңгімесін ерекше атап өтуге болады,онда 1916 жыл оқиғалары өте тартымды суреттелген.Сондай-ақ «Даудың басы – Дайрабайдың көк сиыры», «Колхоз қорасында»,  «Сары ала тон», «Қара шелек», т.б. прозалары сол уақытты, қазақ ауылының тұрмыс тіршілігінің шебер суреттерін көруге болады. Кез келген әдебиет сүйер қауым Майлин шығармаларын сүйіп оқуының басты себебі, тілінің өте құнарлылығы, суретті, бейнелі болуында  және де әңгімелерінің қысқа да нақты, әрі деректі болуында. Сонымен қатар кейіпкерлерінің  образы  бірін – бірі қайталамай тындықтан оның шығармалары өте тартымды келеді.Ал поэзиялық шығар маларында  Майлин  Мырқымбайды типтік кейіпкер деңгейіне көтерген. Мырқымбай жиынтық бейнесі арқылы Бейімбет сол кездегі қазақ кедейлері нің  болмыс-бітімін, тыныс – тіршілігін  шынайылықпен  көрсете алған. Мырқымбайды суреттеу арқылы бүкір қазақ кедейінің тағдырын баяндайды. Қазақ халқының басынан өткен ашаршылық қасіреті ең бірінші әдебиетте  Майлиннің шығармаларында, «Күлпаш»секілді және өзге де әңгімелері арқылы бұл тақырыпты өте нәзік жеткізе білді, жазушы айқайламай –ақ сездіреді, шын иландырады, аянышты тағдырлаға бей жәй қарау мүмкін емес.

Б.Майлиннің шығармашылығынан:           

                     Мырқымбай.   

Мырқымбай! Мырқымбай! Мырқымбай! Бай,бай,бай,бай!

Жүрмейсің  жәй. Нең бар еді?..  Әй  құдай – ай!..

Ауылнайды  боқтапсың. Шаршап зорға тоқтапсың.

Несиеден қорқып, Сары атты сатпапсың.  Бай,бай,бай,бай!

Жарым ес –ай!  Құның ба еді. Бір шолақ  тай?!

Алдағыны ойласаң қайтеді? Ақылыңа бір бойласаң қайтеді?

Атқа мінген адам ғой деп,  жетегіне  байласаң  қайтеді?!

Енді өшікті, боқтауыңды есітті, шауып алудан тайынбас- түріп қойып есікті. «Малын жасырды» деп,  «Егін басылды »деп, «Налок»дей ме,

 «мәлок»дей ме, Әй, қатырды ғой басымды кеп...

Енді иыққа мінді... Сорлы – ай, мұнша жынды  болармысың?...

Алмайсың бір тілді... Айтпаушы ма ем:  Әкімдермен жақын бол!- деп...

-Әке-ау , мұның нең? Ауылнай құдай ма ед? Әкімді құдай деп,

Шұлғимыз да отырамыз ба?  Кет,ит, кет!...Жатыры  оңбаған!

Қайдан тартайын деп ең сен маған?! Нағашың Ыбырай ғой,

Қарысудан танбаған...  Бар шақырып кел!  Сары атты бер!

Қол қусырып аяғына жығылсаң, ашуын тастадым дер!

Бара алмаймын!  Тентіретіп  жіберсең де,

Бұл тіліңді  ала алмаймын!..

Мырқымбай, Мырқымбай, Мырқымбай!.. бай,бай,бай, ит-ай!

Күйдіріп – ақ болдың –ау, Әй, құдай – ай!..

Жынды бала бергенше, мұның жүзін көргенше,

Қу бас болған көп артық қой, Құр күйікпен өлгенше.

Мырқымбай, Мырқымбай, Мырқымбай!..  бай,бай,бай, ит –ай!

Тірі өлтірдің –ау, Әй құдай – ай...

                                                                                           1922ж.

Ты ввысь взлетел – рукою не достать.

«Реализм и профессионализм в нашей прозе в подлинном смысле этих слов более чем кем-либо с другим, связаны с именем Майлина. Это он был нашим первым прозаиком-художником - и как непревзойденный рассказчик, и как мастер крупной формы в прозе»

                                                          Габит Мусрепов 

Природа не поскупилась наделить этого человека весёлой жизненной силой и неизбывной добротой. К нему рано пришло понимание того, что в каждой душе звучит своя музыка, а творчество начинается как робкая догадка, что эта музыка может послужить ещё кому-то. Он стал одним из творцов литературного языка родного народа, родоначальником его поэзии, прозы, драматургии. Всегда был перегружен работой, полон замыслов и не умел уставать. Перу его принадлежит около 250 поэтических, два десятка драматических произведений.

            Классик казахской советской литературы, один из зачинателей современной советской многонациональной культуры Беимбет (Бимагамбет) Жармагамбетович Майлин родился в 1894 году в урочище Актобе Джамбарской волости Кустанайского уезда. В два года он лишился отца. Мать-батрачка умерла, когда мальчик немного подрос. Воспитывался он у бабушки Бойдас. «Моя бабушка, пристрастившая меня к чтению, очень любила стихи,- вспоминает Майлин. Порою, с улыбкой глядя на меня, она говорила: «Айналайын, в твоё отсутствие я сочинила песенку. Грамоте Беимбет обучался у аульного муллы и учителя-татарина. В 1911 году поступил в мусульманскую школу-медресе Аргынбаева, из которой был исключён за месяц до окончания учёбы: едко высмеял в стихах аульного акына-подхалима Аржикея. Но желание учиться было неодолимым. И весной 1914 года, успешно окончив Троицкую школу «Уазифа», юноша поступает в медресе «Халия» в Уфе, считавшееся высшим учебным заведением. В нём готовили служителей ислама. Здесь училось немало казахов, большинство из которых были сыновьями именитых людей.

              Но у Беимбета была иная цель: стать учителем – не муллой. Из-за отсутствия средств на обучения через полгода Беимбет возвращается в родной аул, где учительствует несколько лет кряду. Сбылась давнишняя мечта юноши-батрака, учившегося на медные гроши. Такой мечтой жили в то время многие казахские интеллигенты. Учить казахских детей он считал своим священным долгом. Свой взгляд на служебные обязанности учителя

Беимбет вложил в уста героя рассказа «Один шаг» коммуниста Жумана, который говорил: »Учитель должен быть началом всех добрых начинаний в аулах». Таким Беимбет Жармагамбетович был сам, таким стремился сделать всех аульных учителей. Зная хорошо местные возможности, он добивался открытия во всех аулах самостоятельных от мулл школ для детей, своеобразных ликбезов для взрослых, побуждает учителей организовать выступления самодеятельных акынов, учительских чтений книг и газет вслух для тянувшихся к знаниям аульчан.

              В нём интуитивно, а со временем всё осознанней определяется главная цель жизни – служить духовному возрождению родного народа. Этому способствовали и дружба с видными казахскими прогрессивными деятелями: М. Соралиным, С. Торайгыровым и чтение книг башкирских и татарских писателей, со многими из которых Беимбет познакомился в Уфе, и огромный интерес к русской литературе, произведениям Крылова, Гоголя, Толстого, Чехова. А вскоре Майлин обнаружил в себе призвание к литературному труду.

Беимбет Майлин вошёл в казахскую литературу в пору, когда его родной народ жил в сумерках феодализма и колониализма, почти сплошь неграмотный, испытывая двойной гнёт эксплуататоров – извне и изнутри.   В 1913 году в казахском рукописном журнале «Садак», выпускаемом студентами медресе в Уфе, появляется первая публикация Майлина: стихотворение «Черты мусульманина».

           Позже, за два года до революции, - первая повесть. Она называлась «Памятник Шуги» о трагической гибели девушки, ставшей жертвой старых обычаев. Повесть была не только по-юношески горячей, сурово-правдивой, умной, но и поэтичной. Имени её автора, казахского юноши Беимбета Майлина, никто тогда не знал.

              Трудно было поверить, что такое зрелое художественное произведение создал двадцатилетний сын пастуха. Пожалуй, и теперь, спустя столетие, не сыщешь такого человека, который, прочтя «Памятник Шуге», остался бы равнодушным к этой книге, не задумался над судьбой автора её, над судьбой всей казахской литературы.

             Начиная с 1914 года, произведения талантливого юноши печатаются на страницах газет и журналов, издаваемых в Оренбурге, Казани, Ташкенте.

             История страны творилась на глазах, и Беимбет оказался талантливым свидетелем её. Вспыхнуло восстание 1916 года. Поэт приветствует поднявшихся на борьбу:

                        Куда же вы, куда? По коням!

                       Сомкнитесь все, не время для разброда.

            Затем – Февральская революция, Октябрь. Майлин увидел революцию во всей её красоте и величии. Он стал певцом её победы. В каждом новом произведении Беимбета Майлина бьётся молодое, талантливое, честное сердце («С праздником», «Бедняку», «Аул цветёт – и мы цветём»).

            Но, как выяснилось позже, Февральскую революцию 1917 года поэт оценивал весьма поверхностно, считая, что со свержением царя пришёл конец всем социальным проблемам. И он так же, как и Султанмахмут Торайгыров и Сабит Донентаев, выступил с гимнами пришедшей «свободе» и установившемуся, наконец «равноправию».

                 Победа Октябрьской революции дала писателю возможность быстро разобраться в происходящем и осознать свои заблуждения. Уже с стихотворениях «Съезд», «Выборы», написанных в конце 1917 года, поэт пишет:

                                Ну-ка, сбылось ли мечтанье безбрежное?

                                 Верило в лучшее сердце мятежное…

                                Где же, скажите, свобода хвалёная?

                                Всё у казахов давнишнее, прежнее…

                В стихах, относящихся к 1918 году, уже ясно виден перелом, происшедший в мировоззрении писателя, ставшего на сторону большевиков. Об этом свидетельствовали его стихи «Боже, в чём моя вина?», «Письмо отца», «Садакбай».

          С установлением Советской власти в Тургайской степи аульный учитель Беимбет возглавляет земельный отдел, назначается инспектором по просвещению в Дамбарской волости, заведующим отделом народного образования края. Авторитет его в аулах возрастает и в сильный голод 1921 года его назначают председателем комиссии помощи голодающим. В рассказе «Рыжая полосатая шуба» батрак бая Сейнепы со стоном говорит, что «голод, какого свет не видывал», грозил поголовной гибелью людей. Надо ли говорить, какой сложной была работа организатора помощи голодающим в такой ситуации в аулах и сёлах.

            Но,  несмотря на столь напряжённую работу в то тяжёлое время Майлин постоянно находит время для литературного творчества. Он неутомимым пахарем возделывает своё писательское поле, скачет в походном строю в отряде чрезвычайного комиссара Степного края А. Джангильдина, печалится печалями народа, самозабвенно веселится, высмеивая обычаи и обряды прошлого. Одним из первых берётся за воспитание молодой поросли культуры.

             В 1922 году выходит первая книга Беимбета Майлина. А в творчестве его впервые появляется образ всенародного любимца Маркымбая, имя которого стало нарицательным. Отныне Маркымбай – главный герой целого поэтического цикла, в котором автор прослеживает рост и становление вышедшего из самых глубин казахской бедноты представителя народа.

              В поэзии Майлина слились воедино лирика, публицистика, документ. Он – мастер «маленьких поэм» («Маржан», «Сагындык» и т. д.), посвящённых по преимуществу казахской женщине, её безрадостному прошлому, борьбе за лучшую долю, духовному и культурному росту. Но наиболее ярко его талант проявился в жанре короткого рассказа, новеллы, повести. Этапным произведением в истории казахской литературы признан «Памятник Шуги». По праву считаются выдающимися произведениями казахской советской литературы повесть «Коммунистка Раушан» и роман «Азамат Азаматович».

               «Лучшие образцы казахских рассказов представлены в наследии Беимбета», - писал М.О.Ауэзов. Крупные проблемы решал писатель в небольших по объёму произведениях. В его книгах – россыпи портретных зарисовок, великолепные образы, глубоко реалистичные картины противоречий переходного периода, борьбы с националистической идеологией. Майлин пишет летопись аулов времён гражданской войны, коллективизации, индустриализации, первых пятилеток. И главный герой его – народ.

           Рядом с Майлиным -прозаиком неутомимо шагает Майлин-журналист. С 1923 года он работает в областных и республиканских газетах. Нет ни одного альманаха, журнала, к которому Майлин не имел бы прямого отношения.

           В 1924 году Майлина направили в город Кустанай для организации газеты на казахском языке. Он создал газету «Новый аул» и работал в ней около года. В 1925 году его вызвали в Кзыл-Орду, в новую столицу республики. Там он стал литературным работником органа краевого комитета партии – газеты «Енбекши казах». В Кзыл-Орде Майлин вступил в Коммунистическую партию.

            С 1936 года Беимбет Майлин – главный редактор газеты «Казак адебиети». Один за другим выходят в это время сборники его очерков а также скетчи и фельетоны, высмеивающие лентяев. При жизни Беимбета Майлина было издано около сорока его книг. Немалый вклад внёс он и в дело создания первых школьных учебников.

             В республике создаётся национальный театр, и Майлин трудится над его репертуаром. Появлением жанра комедии казахская драматургия во многом обязана ему. «Каламкас», «Обманутый» - первые комедии Майлина. В эти же годы он завершил работу над оперным либретто «Дударай».

              Он ушёл из жизни сорока трёх лет – в самом расцвете таланта, в пору радостной в большое будущее своего народа. В тридцать седьмом году вместе с Габитом Мусреповым они были увлечены созданием киносценария о народном герое Амангельды Иманове. Выполняли просьбу «от имени Союза писателей» А.М. Горького, и Майлин был рад показать во всей мощи крупный национальный характер. «6 октября, - рассказывает его дочь Разия, которой тогда было 12 лет, - отец вернулся домой усталым, сказал, что работа закончена, и прилёг отдохнуть. Вечером за ним пришли двое в форме. Больше мы папу не видели».

                Через два года мать принесла домой охапку окровавленной одежды и сказала шестерым своим детям, что у них больше нет отца. Вскоре у них не стало и дома. Для матери им на целых восемь лет стала двадцать шестая «точка» Карлага. Детский дом в Семипалатинской области приютил пятерых Майлиных, а совсем маленькая Гульсум попала тоже в приют, но в Талды-Курганской области.

Машина репрессий на этом не останавливалась. Делалось всё для того, чтобы имя отца стало болезненным клеймом для детей. Один из братьев Майлиных воевал в Отечественную войну в штрафном батальоне как сын врага народа. Погиб.

 Только в 1957 году Беимбета Майлина реабилитировали, но, к сожалению, посмертно. Вернули честное имя, вышли в свет его произведения. В 1979 году в совхозе имени Майлина Беимбету установили  памятник, а в Тарановском районе был открыт историко-краеведческий музей имени Беимбета Майлина. В фондах музея сосредоточены данные об истории края, архивные документы об аресте Майлина, о его жизни и деятельности.

БеимбетуМайлину была свойственна удивительная скромность и мучительная требовательность к себе. Свойства его таланта и характер эпохи совпали. В этом – главное счастье молодого, жизнерадостного поэта, прозаика, драматурга, биография которого оборвалась, в сущности, в самом начале. Всё творчество его – грандиозное по масщтабности жизненное полотно, в котором важно каждое слово. Это цельная, неразрывная историческая книга, навсегда оставшаяся в сердце народном. И написал её Беимбет Майлин потому, что родился в эпоху великого перелома, был талантлив, чист. Потому что понимал: жизнь человека – главное произведение его духа.